بررسی اثربخشی طرح‌های مدیریت بیابان بر ساکنین اکوسیستم بیابان (مطالعه موردی: کاشان)

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری/ گروه علوم مدیریت و کنترل بیابان، دانشکده منابع ‌طبیعی و علوم ‌زمین، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

2 دانشیار/ گروه علوم مدیریت و کنترل بیابان، دانشکده منابع ‌طبیعی و علوم‌ زمین، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

چکیده

تحلیل فرآیندهای مرتبط با محیط زندگی تنها با شناخت اکوسیستم‌ها مهیا می‌شود. در همین زمینه، طرح‌های مدیریت و کنترل بیابان با اثرات گسترده در اکوسیستم‌های بیابانی منشأ تغییرات عمده‌ای در خصوصیات اقتصادی- اجتماعی و محیط زیستی می‌شوند. این پژوهش به ‌بررسی عملکرد طرح‌های اجرا شده منابع ‌طبیعی با هدف احیاء مناطق بیابانی با استفاده از معیارهای اقتصادی- اجتماعی و محیط زیستی در شهرستان کاشان پرداخته‌ است. به‌همین منظور، میزان شناخت طرح‌ها و اثربخشی آن‌ها در قالب روش پژوهش پیمایشی از دیدگاه ساکنین اکوسیستم بیابان مورد ارزیابی قرار گرفت و اثربخشی طرح‌ها در کنترل شرایط بیابان اعم از مهار رسوبات بادی، افزایش تولید کشاورزی و استقرار در سکونت‌گاه و مهار مهاجرت بررسی شد. روش جمع‌آوری داده‌ها مبتنی بر نمونه‌گیری تصادفی با حجم نمونه ۱۵۰ از رابطه کوکران و جامعه آماری خانوارهایی که به‌نوعی در حوزه کشاورزی و دام فعالیت داشتند، صورت گرفت. هم‌چنین به‌منظور جمع‌آوری اطلاعات از پرسش‌نامه استفاده ‌شد که روایی آن توسط متخصصان و استادان صاحب‌نظر تأیید شد. پایایی پرسش‌نامه نیز توسط ضریب آلفای کرونباخ بیش‌تر ‌از 0.75 محاسبه شد که نشان از پایایی قابل قبول است. نتایج ترکیب جمعیتی نمونه حاکی از آن است که بین میزان مشارکت مردم و سن، سطح سواد، و نوع شغل آن­ها ارتباط معنی‌­داری برقرار نیست. نتایج تحلیل همبستگی اسپیرمن بیان‌گر وجود ارتباط معنی­دار مثبت نظرات ساکنین با اثربخشی طرح‌های مدیریت بیابان است. هم‌چنین، همبستگی معنی­داری مربوط به اثربخشی مهار رسوبات بادی، تولید کشاورزی و استقرار در سکونت‌گاه وجود دارد. بنابراین، با توجه به مشهود بودن اثر طرح‌های احیاء بیابان توسط ساکنین، افزایش امید به زندگی در سکونت‌گاه‌های بیابانی و تداوم حیات در این اکوسیستم‌ها افزایش یافته است. مطلوب است اقدامات لازم برای پیوند دولت و جامعه محلی با هدف حفاظت بهتر از منابع طبیعی و نیز حفظ و نگه‌داری طرح‌های اجرا شده انجام شود.

کلیدواژه‌ها


احمدی، ح.، جعفریان جلودار، ز. (1383). تاثیر عملیات بیابان زدایی در وضعیت اجتماعی و اقتصادی شهر کرمان. بیابان، 9(2)، 207-223.
افشاری­نیا، م. (1399). مقابله با بیابان­ زایی و تخریب سرزمین، استراتژی‌های فضایی با استفاده از پوشش گیاهی. انتشارات دانشیاران ایران.
بتولی، ح. (1398). مخاطرات محیط زیستی فراروی دانش بومی ماسه‌زارهای بیابانی. نشریه طبیعت ایران، 4(2)، 15-20.
بی‌همتا، م.ر.، زارع چاهوکی، م.ع. (1394). اصول آمار در علوم منابع طبیعی. انتشارات دانشگاه تهران. 302ص.
جعفری، م.، طویلی، ع. (1398). احیای مناطق خشک و بیابانی. انتشارات دانشگاه تهران. 396ص.
جعفری، م.، نصری، م.، طویلی، ع. (1388). تخریب خاک و اراضی. انتشارات دانشگاه تهران. 314ص.
جعفری، م.، حیاتی، ج.، ضرغام، ن.، آذرنیوند، ح.، صوفی، م. (1383). بررسی و ارزیابی اجرای طرح بیابان‌زدایی در دشت لامرد. پژوهش های جغرافیایی، 36(50)، 199-213.
جهانتیغ، م.، رضایی نوری، ا. (1392). بررسی رشد پوشش گیاهی در خاک های شور و تاثیر آنها بر فرسایش مناطق خشک (مطالعه موردی منطقه سیستان). اولین همایش ملی تنش شوری در گیاهان و راهکارهای توسعه کشاورزی در شرایط شور، تبریز.
خالدی، ش. (1382). بررسی و ارزیابی آثار و نتایج برنامه تثبیت ماسه‌های روان بر تحولات محیط زیست ناحیه ابوزیدآباد. پژوهش‌های جغرافیایی، 45(12)، 91-102.
صادقی روش، م.ح. (1399). تحلیل سطوح توسعه‌یافتگی عملکردهای بیابان‌زدایی شهرستان‌های استان یزد با کاربرد مدل اسکالوگرام. پایداری، توسعه و محیط زیست، 1(1)، 15-28.
قاسمی، ح.، شهریاری، ع.ر.، فخیره، ا.، جعفری، م.، هادربادی، غ.ر. (1389). تاثیر الگوی کاشت و تراکم بادشکن زنده بر میزان سرعت باد در دشت حسین‌آباد سربیشه. پژوهش‌های آبخیزداری، 23(4)، 16-26.
کریم‌پورریحان، م.، کیانیان، م. (1388). مبانی خاک‌ها. انتشارات دانشگاه تهران. 398ص.
کریمی، ک.، مسعودی، ر.، نخعی نژادفرد، س.، زهتابیان، ب. (1393). تأثیر تغییر معیارهای اقلیمی و هیدرولوژیک بر بیابان‏ زایی دشت مهران. مدیریت بیابان، 2(4)، 66-75.
گیتی، ع.ر. (1390). بیابان، بیابان‌زایی و بیابان‌زدایی. نشر علم کشاورزی ایران. 722ص.
مددی، ا.، ملکی، م. (1397). ارزیابی اثرات اجتماعی-اقتصادی پروژه های منابع طبیعی اجرا شده از دید ذینفعان (مطالعه موردی: حوزه آبخیز اندبیل-شهرستان خلخال). مرتع، 12(3)، 267-280.
منصوریان، ن.، محمدی گلرنگ، ب. (1386). بررسی اقتصادی – اجتماعی طرح های آبخیزداری در ایران (مطالعه موردی حوزه آبخیز کامه خراسان رضوی). ششمین کنفرانس اقتصاد کشاورزی ایران، مشهد.
نوروز ولاشدی، ر.، رحیمی، ج.، علی‌پور، ع. (1398). بررسی عوامل مؤثر بر مشارکت روستاییان در اجرای طرح بیابان‌زدایی در گستره‌ی اقلیمی خشک و بیابانی ایران. تحقیقات مرتع و بیابان ایران، 26(3)، 640-649.
ولی، ع.، موسوی، س.ح.، زارع پور. (1397). ارزیابی طرح‌های بیابان‌زدایی منطقۀ آران و بیدگل بر اساس معیار پوشش گیاهی. مهندسی اکوسیستم بیایان، 7(19)، 63-80.
یزدانی، م.، جلالیان، ح.، پری زنگنه، ع. (1388). ارزیابی اثرات اجتماعی-اقتصادی و زیست محیطی طرح های آبخیزداری (مطالعه موردی:‌ طرح سامان دهی زنجانرود). جغرافیا، 7(20)، 81-96.
یوسفی ولیک چالی، م.، باباییان، م. (1393). ساختار بادشکن‌ها در ایجاد کمربىد سبز حفاظتی و بررسی نقش های کارکردی آنها. دومین همایش ملی دانشجویی علوم جنگل، کرج.
 
Afsharinia, M. (2020). Dealing with desertification and land degradation "Spatial strategies using vegetation". Iranian Associates Publications, 100 pages (in Persian).
Ahmadi, H., & Jafarian Jelodar, Z. (2004). Desertification in the social and economic situation of Kerman. Desert, 9(2), 207-223 (in Persian).
Batuli, H. (2019). Environmental hazards of indigenous knowledge processing of desert sands. Iranian Journal of Nature, No. 2 (in Persian).
Bihamta, M.R., & Zareh-Chahooki, A. (2015). Principles of statistics for the natural resources science. Fourth edition, University of Tehran Press, 300 pages (in Persian).
Borrelli, P., Robinson, D., Fleischer, L., Lugato, E., Ballabio, C., Alewell, C., Meusburger, K., Modugno, S., Schütt, B., Ferro V., Bagarello, V., Van Oost, K., Montanarella, L., & Panagos, P. (2017). An assessment of the global impact of 21st century land use change on soil erosion. Nature Communications, 8 (1), 1–13.
Breure, A., Lijzen, J., & Maring, L. (2018). Soil and land management in a circular economy. Science of The Total Environment, 1125-1130.
Ghasemi, H., Shahryari, A., Fakhire, A., Jafari, M., & Hadarbadi, Gh. (2010). Effect of pattern and density of live windbreak on the wind speed in the Hussein Abad plain, Sarbisheh. Journal of Watershed Management Research, 4(89), 16-26 (in Persian).
Giti, A. (2011). Desert, desertification and combat to desertification. Iranian Agricultural Science, Tehran, 722 pages (in Persian).
Huang, C., Zhou, Z., Teng, M., Changguang, W., & Pengcheng W. (2020). Effects of climate, land use and land cover changes on soil loss in the Three Gorges Reservoir area, China. Geography and Sustainability, 1 (2020), 200–208.
Jafari, M., & Tavili, A. (2013). Rehabilitation of arid and desert areas. University of Tehran Press, 396 pages (in Persian).
Jafari, M., Hayati, J., Zargham, N., & Sufi, M. (2004). Review and evaluation of the implementation of desertification plan in Lamerd plain. (in Persian).
Jafari, M., Nasri, M., & Tavili, A. (2009). Destruction of soil and lands. University of Tehran Publishing Institute (in Persian).
Jahantigh, M., & Rezaei Nouri, A. (2013). Investigation of vegetation growth in saline soils and their effect on emissions in arid regions (Case study: Sistan region). The first national conference on salinity stress in plants and strategies for agricultural development in saline conditions, September 2013. (in Persian).
Karimi, K., Masoudi, R., Nakhai Nejad Fard, S., & Zehtabian, b. (2014). The effect of climate change and hydrological criteria on desertification in Mehran plain. Journal of Desert Management, No. 4 (in Persian).
Karimpour Reyhan, M., & Kianian, M. K. (2008). Fundamentals of soils. University of Tehran Publishing Institute (in Persian).
Khaledi, Sh. (2003). Investigation and evaluation of the effects and results of quicksand stabilization program on environmental developments in Abuzidabad area. Journal of Geographical Research, No. 45 (in Persian).
Madadi, A., & Maleki, M. (2016). Assessing the socio-economic effects of natural resource projects implemented from the perspective of stakeholders. Rangeland Scientific Journal, 12(3) (in Persian).
Mansorian, B., & Golrang, B. (2007). Socio-economic assessment of watershed management projects in Iran (Case study: Kameh Watersheds in Khorasan Province). Proceedings of the sixth Conference of Iran Agricultural Economics, 2007-10-30, Mashhad, 89-95 (in Persian).
Marini, A., & Talbi, M. (2009). Desertification and risk analysis using high and medium resolution satellite data. Springer, 274 pages.
Nejadi, F., Abbasi, E., & Choobchian, S. (2016). The role of combating desertification projects in promotion of local people’s social capital (The Case of Shahdad Carbon Sequestration Project). Journal of Rural Research, 7(4), 604-617.
Nowruz Valashdi, R., Rahimi, J., & Alipoor, A. (2019). Investigating the effective factors on the participation of villagers in the implementation of desertification project in the arid and desert climate of Iran. Iranian Journal of Range and Desert Research, 64, 649 (in Persian).
Panagos, P., Imeson, A., Meusburger, K., Borrelli, P., Poesen, J., & Alewell, C. (2016). Soil conservation in Europe: Wish or reality?. Land Degradation and Development, 27 (6), 1547–1551.
Parras-Alcántara, L., Lozano-García, B., Keesstra, S., Cerdà, A., & Brevik, E. (2016). Long-term effects of soil management on ecosystem services and soil loss estimation in olive grove top soil. Science of The Total Environment, 571, 498–506.
Sadeghi Ravesh, M.H. (2019). Analyzing the developmental levels of combating desertification operations using Scalogram Model (Case studies: Cities of Yazd Province). Sustainability, Development and Environment, 1(1), 15-28 (in Persian).
Salvati, L., Zitti, M., & Ceccarelli, T. (2008). Integrating economic and environmental indicators in the assessment of desertification risk: A case study. Applied Ecology and Environmental Research, 6(1), 129-138.
Sanzheev, E.D., Mikheeva, A.S., Osodoev, P.V., Batomunkuev, V.S., & Tulokhonov, A.K. (2020). Theoretical approaches and practical assessment of socio-economic effects of desertification in Mongolia. International Journal of Environmental Research and Public Health, 17, 4068.
Tahar, M., & Boureboune, L. (2009). Anthropic actions and desertification in Algeria In: Marini A., Talbi M. (eds) Desertification and Risk Analysis Using High and Medium Resolution Satellite Data. NATO Science for Peace and Security Series C: Environmental Security. Springer, Dordrecht. https://doi.org/10.1007/978-1-4020-8937-4_1
Vali, A.A., Mousavi, S.H., & Zarehpour, M. (2018). Aran va Bidgol assessment of desertification area based on the criteria of vegetation. Desert Ecosystem Engineering Journal, 7(19), 63-80 (in Persian).
Yazdani, M., & Jalalian, H., & Pari Zanganeh, A. (2009). Assessment of socio-economic and environmental effects of watershed management projects. Scientific-Research Journal of the Geographical Society of Iran, 7(20), 81 – 96 (in Persian).
Yousefi Valik Chali, M., & Babaian, M. (2014). The structure of windbreaks in creating a green protective belt and examining its functional role. The Second National Conference on Forest Science Students, April 2014, Students Association of Tehran University, Tehran (in Persian).
Zhang, Zh., & Huisingh, D. (2018). Combating desertification in China: Monitoring, control, Management and Revegetation. Journal of Cleaner Production, 182, 765-775.