تحلیل همدیدی بارش‌های فوق سنگین و تاثیر آن بر آبدهی اوج سیلاب‌های رودخانه دز (سیلاب سال‌های 1993 و 2005)

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری/ گروه آب و هواشناسی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران

2 استاد مدعو/ گروه آب و هواشناسی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران استاد/ گروه جغرافیای طبیعی، دانشکده علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

3 استادیار/ گروه اقلیم‌شناسی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران

چکیده

ویژگی‌های ترمودینامیکی سامانه‌های مؤثر بر بارش‌های جنوب و جنوب غرب ایران از یک طرف و خصوصیات توپوگرافی این منطقه سبب شده است که بارش‌ها عموماً سیل‌آسا و رگباری رخ دهد. کاهش خسارت‌های ناشی از این بارش‌های سیل‌آسا نیازمند شناخت رفتارهای بارشی این سامانه‌ها و مدیریت سیلاب‌های ناشی از آن است. برای این منظور، بارش‌های فوق سنگین حوضه آبریز دز در یک دوره آماری 30 ساله استخراج شده و آبدهی‌ مرتبط با این بارش‌ها از 24 ساعت قبل از شروع بارش تا فروکش آبدهی سیل برای رودخانه دز دریافت شد. نتایج این تحقیق نشان داد که سامانه مؤثر در ایجاد بارش‌های فوق سنگین سامانه کم‌فشار سودان بوده است. در سیل‌های اتفاق افتاده از 24 تا 48 ساعت قبل از شروع بارش فوق سنگین زبانه عمیقی با راستای جنوب غربی-شمال شرقی در لایة زیرین وردسپهر با گسترش بر روی دریای سرخ و عبور از بخش شمال غربی عربستان بر روی استان خوزستان و جنوب عراق گسترش می‌یابد. هم‌زمان در لایه میانی وردسپهر سامانه واچرخندی عربستان با جابه‌جایی شرق سوی بر آب‌های گرم دریاهای عمان و عرب استقرار دارد. در این حالت در لایة زیرین وردسپهر رطوبت دریاهای گرم جنوبی در گردشی واچرخندی به‌درون سامانه سودانی فرارفت شده است. ویژگی ترمودینامیکی واچرخند عربستان سبب شده است با پتانسیل رطوبت‌پذیری بالا مقادیر قابل ملاحظه‌ای رطوبت در لایه زیرین بر منطقه فرارفت شود. با گسترش شرق سوی واچرخند ضمن این‌که زمینه لازم برای گسترش شمال شرق سوی زبانه کم‌فشار سودانی فراهم شده است. در لایه میانی وردسپهر ناوه عمیقی بر غرب آسیا با گسترش جنوب سوی تا جنوب مصر و گاه تا جنوب سودان گسترش می یابد. انطباق این ناوه در لایه میانی با جت جنب حاره در لایه بالایی وردسپهر ناپایداری‌های شدیدی را بر روی حوضه آبریز دز فراهم نموده است. شکل‌گیری میدان‌های امگای منفی با بزرگی 0/4- تا 0/5- پاسکال بر ثانیه بیان‌گر حاکمیت جریان‌های بالسوی قوی بر روی منطقه است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


جهانبخش، سعید، اشرفی، سعیده، و عساکره، حسین (1400). بررسی تغییرات دهه‌ای سامانه باران‌زا مؤثر بر حوضه آبخیز رود زرد. جغرافیا و برنامه‌ریزی، 25(75)، 101-112. doi:10.22034/gp.2021.10842
حبیبی، فریده (1385). تحلیل همدیدی-دینامیکی سامانه‌های بندالی، روش تشخیص سامانه‌ی بندالی و تأثیر آن روی ایران. فیزیک زمین و فضا، 94، 69-89. dor: 20.1001.1.2538371.1385.32.3.6.6
 رضایی بنفشه، مجد، جعفری شندی، فاطمه، حسینعلی پورجزی، فرشته (1399). واکاوی سینوپتیکی الگوهای فشار مرتبط با بلاکینگ‌های موثر بر رخداد بارش‌های مداوم و سنگین تبریز (طی سال‌های 1951 تا 2013). جغرافیا و برنامه‌ریزی، 24(71)، 105-123.
علیجانی، بهلول، و هوشیار، محمود (1387). شناسایی الگوهای سینوپتیکی سرماهای‌ شدید شمال‌غرب ایران. پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، 65، 1-16.
لشکری، حسن (1381). مسیریابی سیستم‌های کم‌فشار سودانی وارد ایران. علوم انسانی مدرس، 6(2)، 133-156.
لشکری، حسن. (1382). مکانیسم تشکیل، تقویت و توسعه مرکز کم‌فشار سودان و نقش آن بر بارندگی در جنوب و جنوب‌غرب ایران. تحقیقات جغرافیایی، 46، 52-88.
محمدرضایی، مریم، سلطانی، سعید، و مدرس، رضا (1401). تأثیر شاخص‌های دمایی انسو بر خشکسالی هواشناسی در نیمه‌غربی ‌ایران. مدل‌سازی و مدیریت آب و خاک، 2(2)، 13-27. doi:10.22098/mmws.2022.9632.1053
محمدی، بختیار، و مسعودیان، ابوالفضل (1389). تحلیل همدید بارش‌های سنگین ایران- مطالعه‌ موردی آبان‌ماه (1373). جغرافیا و توسعه، 8(19)، 70-47. doi:10.22111/gdij.2010.1108
محمدی، زینب، و لشکری، حسن (1397). نقش جابه‌جایی مکانی پر فشار عربستان و رودباد جنب حاره‌ای در الگوهای همدیدی و ترمودینامیکی ترسالی‌های شدید جنوب و جنوب غرب ایران. پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، 50(3)،  491-509. doi:10.22059/jphgr.2018.249422.1007165
محمدی، فهیمه، و لشکری، حسن (1398). بررسی ‌تغییرات ‌بارش ‌سامانة‌ کم فشار‌ سودان‌ طی ‌روند ‌تاریخی ‌در‌ منطقة‌ جنوب‌ غرب‌ ایران. پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، 15(2)،  373-387. doi:10.22059/jphgr.2019.272706.1007323
محمودی بابلان، سجاد، نسترنی عموقین، سعید، و رسول­زاده، علی (1401). ارزیابی محصولات بارش ماهواره‌ای برای تخمین رویدادهای بارشی سنگین در نوار ساحلی دریای خزر. مدل‌سازی و مدیریت خاک و آب، 2(4)، 107-122. dor:10.22098/mmws.2022.11147.1102
مسعودیان، سید ابوالفضل، و کارساز، سکینه (1392). تحلیل همدیدی الگوهای ضخامت بارندگی‌های شدید در منطقه زاگرس جنوبی. جغرافیا و توسعه، 12(37)، 15-27. dor:10.22111/gdij.2015.1816
 
References
Alijani, B., & Houshyar, M. (2008). synoptic origin of cold temperatures over the northwest of Iran. Physical Geography Research Quarterly, 40(65), 1-16.
Habibi, F. (2010). Synoptic-dynamic analysis of bandal systems, method of diagnosing bandal system and its effect on Iran. Earth and Space Physics, 94, 69-89. dor: 20.1001.1.2538371.1385.32.3.6.6 [In Persian]
Jahanbakhsh, S., Ashrafi, S., & Asakareh, H. (2021). Examining decadal changes in cyclones associated with precipitation in the Zard Rud basin. Geography and Planning, 25(75), 101-112. doi:10.22034/gp.2021.10842 [In Persian]
Lana, A. (2007). Atmospheric patterns for heavy rain events in the Balearic island. International Journal of Climatology, 12, 27-32. doi:10.5194/adgeo-12-27-2007
Lashkari, H. (2002). Routing Sudanese low pressure systems entering Iran. Human Sciences Modares, 6(2), 133-156. [In Persian]
Lashkari, H. (2003). Mechanism of formation, strengthening and development of Sudan low pressure center and its role on rainfall in South and Southwest of Iran. Geographical Research Quaterly, 46, 52-88. [In Persian]
Mahmoudi Babolan, S., Nastarani Amoghin, S., & Rasoulzadeh, A. (2022). Evaluation of satellite precipitation products for estimating heavy precipitation in the Caspian coast. Water and Soil Management and Modeling, 2(4), 107-122.  dor:10.22098/mmws.2022.11147.1102 [In Persian]
Masoodian, S.A., & Karsaz, S. (2014). Synoptic analysis of thickness patterns at the time of heavy and extensive precipitations of south Zagros Area. Geography and Development, 12(37), 15-27. dor:10.22111/gdij.2015.1816 [In Persian]
Moazami, S., Golian, S., Hong, Y., Sheng, C., & Kavianpour, M.R. (2016). Comprehensive evaluation of four high-resolution satellite precipitation products under diverse climate conditions in Iran. Hydrological Sciences Journal, 61(2), 420-440. doi:10.1080/02626667.2014.987675
Mohammad Rezaei, M., Soltani, S., & Modares, R. (2022). The effect of Enso temperature indices on meteorological drought in the western half of Iran. Soil and Water Modeling and Management, 2(2), 13-27. doi:10.22098/mmws.2022.9632.1053 [In Persian]
Mohammadi, B., & Massodiyan, S.A. (2010). Synoptic analysis of heavy precipitation events in Iran. Geography and Development8(19), 47-70. doi:10.22111/gdij.2010.1108 [In Persian]
Mohammadi, Z., Lashkari, H., & Mohammadi, M. S. (2021). Synoptic analysis and core situations of Arabian anticyclone in shortest period precipitation in the south and southwest of Iran. Arabian Journal of Geosciences, 14(12), 1-18. doi:10.1007/s12517-021-07572-8
Mohammadi, F., & Lashkari, H. (2019). Investigation of rainfall variation of sudan low during the historical process in southwestern Iran. Physical Geography Research Quarterly51(2), 373-387. doi: 10.22059/jphgr.2019.272706.1007323 [In Persian]
Mohammadi, Z., & Lashkari, H. (2018). Effects of spatial movement of Arabia Subtropical high pressure and subtropical jet on synoptic and thermodynamic patterns of intense wet years in the south and south west Iran. Physical Geography Research Quarterly50(3), 491-509. doi:10.22059/jphgr.2018.249422.1007165 [In Persian]
Paz, S., & Kutiel, H. (2003). Rainfall regime uncertainty (RRU) in an Eastern Mediterranean region- A methodological approach. Israel Journal of Earth Sciences, 47-52. doi:  10.1560/J8DJ-7VJC-CTD1-ME3H
Rezai Banafsheh, M., Jafari Shandi, F., & Hossein Ali Pourjazi, F. (2019). Synoptic analysis of pressure patterns related to blockings affecting the occurrence of continuous and heavy rains in Tabriz (during the years 1951 to 2013). Geography and Planning, 24(71), 105-123. [In Persian]
Tsvieli, Y., & Zangvil, A. (2005). Synoptic Climatological Analysis of wet and dry Red Sea Troughs Over Israel. International Journal of Climatology, 25, 1997-2015. doi: 10.1002/joc.1232