روند تغییرات هندسی رودخانه قره‌چای در سال‌های 1347 تا 1400

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار/ گروه حفاظت خاک و آبخیزداری، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان مرکزی، سازمان تحقیقات و آموزش و ترویج کشاورزی، اراک، ایران

2 استادیار/ گروه مهندسی رودخانه و سواحل، پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، تهران، ایران

چکیده

رودخانه‌ها سیستم‌های پویایی هستند که مرزهای جانبی و مشخصات ریخت‌شناسی آن‌ها در طول زمان و به‌طور پیوسته در حال تغییر است. خصوصیات ریخت‌شناسی رودخانه‌ها به‌واسطة ویژگی پویای آن، همواره دچار تغییر هستند. این‌گونه تغییرات می‌تواند بر سازه‌های بناشده در حاشیة رودخانه‌ها، زمین‌های کشاورزی و غیره آثار منفی بگذارد. در این پژوهش، ریخت‌شناسی قسمتی از رودخانة قره‌چای در استان مرکزی شهرستان خنداب از بالای روستای شاوه تا پایین روستای فاراب، به طول 12 کیلومتر بررسی شده است. عکس‌های هوایی سال 1347 و تصاویر ماهواره‌ای استخراج شده از سنجندة لندست سال 1400 در محیط نرم‌افزار ArcGIS10.2 رقومی شده است. در مرحلة بعد در محیط نرم‌افزاری Auto Cad متغیرهای هندسی رودخانه مانند طول موج، طول دره، ضریب خمیدگی، زاویة مرکزی و شعاع دایرة مماس بر قوس‌ها، برای بررسی تغییرات با روش برازش دایره‌های مماس بر قوس رودخانه اندازه‌گیری شده است. با نرم‌افزار SPSS تجزیه و تحلیل‌های آماری بر روی متغیرهای هندسی صورت گرفته است. نتایج مطالعة این متغیرها و مقایسة آن‌ها در دو بازه زمانی مورد بررسی نشان می‌دهد در این محدوده تعداد 23 پیچان‌رود از سال 1347 تا سال 1400 وجود داشته است. تعداد پیچان‌رودها از سال 1347 تا سال 1400 تغییر نکرده است. الگوی کلی رودخانه از سال 1347 تا 1400 تغییر عمده‌ای نداشته است و الگوی رودخانه همواره از نوع سینوسی است. فقط در بعضی مسیرها پیچ رودخانه به سمت راست یا چپ کشیده شده یا عرض رودخانه تغییر کرده است. محاسبه مقادیر متغیرهای هندسی بازه مورد مطالعه در دو دوره و مقایسة آن‌ها با یکدیگر نشان داد که تغییرات عمده‌ای در پروفیل طولی و مقدار پارامترها دیده نمی‌شود، شکل و پلان رودخانه تغییرات زیادی نداشته است. تغییرات، حالت بهنجار دارد که گویای روند منظم و مشخص در عوامل تأثیرگذار بر فعالیت‌های ریخت‌شناسی رودخانه است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آزادی‌وش، ز.، و مومی‌پور، م. (1398). بررسی تغییرات ژئومورفیک بستر رودخانه مارون در محدوده شهرستان بهبهان با تصاویر ماهواره‌ای. فضای جغرافیایی، 19(66)، 207-222.
المدرسی، س.ع.، خبازی، م.، اولیایی، ع.، و شهبازی، م. (1397). بررسی نقش عوامل مؤثر بر پیچان‌رود شدن و تغییرات رودخانه دالکی با استفاده از سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی. جغرافیا و برنامهریزی محیطی، 29(1)، 165-175.
تلوری، ع. (1383). اصول مقدماتی مهندسی و ساماندهی رودخانه. پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری، 154 صفحه.
جواهری طهرانی، م.، موسوی، س.ف.، و حسینی، خ. (1395). مطالعه ریخت‌شناسی پیچان‌‌رودها با جریان کنترل شده با استفاده از تکنیک‌های RS و GIS (مطالعه موردی: رودخانه زاینده‌رود در پایین‌دست سد زاینده‌رود). علوم آب و خاک، ۲۰ (۷۷)، 25-۴۴.
حسینی، س.ج. (1394). بررسی عوامل مؤثر در تکامل پیچان‌رودی زنجان‌رود و پهنه‌بندی پایداری پادگانه‌های آن. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.
دولتی، ج. (1387). بررسی تغییرات ژئومورفولوژیکی بخش میانی رودخانه اترک با استفاده از GIS. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.
رضایی، ح.، قره‌باغی، پ.، خانی تملیه، ذ.، و میرعباسی نجف‌آبادی، ر. (1400). تحلیل جریان ماهانۀ رودخانۀ سفیدرود با استفاده از تئوری آشوب. مدلسازی و مدیریت آب و خاک، 2(1)، 27-41.
شرفی، س.، شامی، ا.، و یمانی، م. (1393). بررسی تغییرات مورفولوژیکی رودخانه اترک در یک بازه زمانی 20 ساله. آمایش جغرافیایی فضا، 4(14)، 129-150.
شریفی پیجون، م.، و پرنون، ف. (1396). ارزیابی و تحلیل تغییرات هندسی نیمرخ طولی و عرضی رودخانه قره‌سو از سال 1334 تا 1393. جغرافیا و توسعه، 15(46)، 43-60.
مددی، ع.، بهشتی، جاوید، ا.، و فتحی، م.ح. (1394). آشکارسازی تغییرات بستر رودخانه و بررسی مورفولوژی رودخانه‌ای با توجه به تأثیر ساختارهای زمین‌شناسی (مطالعه موردی: زرینه‌رود). هیدروژئومورفولوژی، 1(2)، 25-40.
مرادی­چونقرالو، پ.، نظرنژاد، ح.، و اسدزاده، ف. (1401). مقایسۀ توزیع اندازة ذرات رسوبات معادن شن و ماسۀ کوهی و رودخانه‌ای شهرستان ارومیه. مدلسازی و مدیریت آب و خاک، 2(3)، 52-65.
مرادی‌نژاد، ا.، و حسینی، س.ا. (1402). بررسی ظرفیت برداشت شن ماسه و تأثیر آن بر تغییرات مورفولوژی رودخانه (مطالعه موردی: رودخانة شراء). دانش آب و خاک، doi: 10.22034/ws.2021.47500.2430
مقصودی، م.، شرفی، س.، و مقامی، ی. (۱۳۸۹). روند تغییرات الگوی مورفولوژیکی رودخانه خرم‌آباد با استفاده از RS، GIS و Auto Cad. برنامه‌ریزی و آمایش فضا، 1۴(۳)، ۲۹۴-۲۷۵.
مومنه، ص. (1401). مقایسۀ عملکرد مدل‌های هوش مصنوعی با مدل IHACRES  در مدل‌سازی جریان حوضۀ آبریز رودخانۀ گاماسیاب. مدلسازی و مدیریت آب و خاک، 2(3)، 1-16.
یمانی، م.، دولتی، ج.، و زارعی، ع. (1389). تاثیرگذاری عوامل هیدروژئومورفیک در تغییرات زمانی و مکانی بخش میانی رودخانه اترک.  تحقیقات جغرافیایی، 25(99)، 1-24.
 
Abate, M., Nyssen, J., Steenhuis, T.S., Moges, M., Tilahum, SA., Enku, T., & Adgo, E. (2015). Morphological changes of Gumara River channel over 50 years, upper Blue Nile basin, Ethiopia. Journal of Hydrology, 525, 152-16.
Almodaresi, S., Khabazi, M., Olyaee, A., & Shahbazi, M. (2018). Analyzing the role of the effective factors on meandering and ‎changes of dalaki river using remote sensing and GIS. Geography and Environmental Planning, 29(1), 165-175 (in Persian).
Azadivash, Z., & Mumipour, M. (2019). Study of geomorphic changes of Maroon river bed in Behbahan district using satellite images. Geographic Space, 19(66), 207-222 (in Persian).
Bawa, N., Jain, V., Shekhar, Sh., Kumar, N., & Jyani, V. (2014). Controls on morphological variability and role of stream power distribution pattern, Yamuna River, Western India. Geomorphology, 223, 60-72.
Dowlati, C. (2008). Investigating geomorphological changes in the middle part of Atrak River using GIS. M.Sc. Thesis, University of Tehran (in Persian).
Hosseini, S.J. (2014). Investigating the effective factors in the development of Pichan River in Zanjan River and the stability zoning of its barracks. M.Sc. Thesis, University of Tehran (in Persian).
Javaheri Tehrani, M., Mousavi, F., & Hosseini, Kh. (2016). Morphologic study of meandering rivers under controlled flow using RS and GIS techniques, case study: Zayandehrud River at the downstream of Zayandehrud Dam. Journal of Water and Soil Science, 20(77), 25-44 (in Persian).
Kessler, A.C., Gupta, S.C., & Brown, M.K. (2013). Assessment of river bank erosion in Southern Minnesota rivers post European settlement. Geomorphology, 201, 312-322.
Madadi, A.S., Beheshti Javid, A., & Fathi, M. (2015). Detection of river bed changes and river morphology study according to geological structures, Case study: Zarinehroud river. Hydrogeomorphology, 1(2), 25-40 (in Persian).
Maqsoudi, M., Sharafi, S., & Maghami, Y. (2010), Changes in morphological patterns of Khorramabad river using Auto CAD, GIS, RS. Journal of Humanities-Planning of Space, 14(3), 275-294. (in Persian).
Minghui, Y., Hongyan, W., Yanjie, L.. & Chunyan, H. (2010). Study on the stability of non-cohesive river bank. International Journal of Sediment Research, 25(4), 391–398.
Momeneh, S. (2022). Performance comparison of artificial intelligence models with IHACRES model in streamflow modeling of the Gamasiab River catchment. Water and Soil Management and Modelling, 2(3), 1-16 (in Persian).
Moradi Chonghoralu, P., Nazarnejad, H., & Asadzadeh, F. (2022). Comparison of particle size distribution of sediments in mountain and river sand and gravel mining in Urmia City. Water and Soil Management and Modelling, 2(3), 52-65 (in Persian).
Moradinejad, A., & Hoseini, S. (2023). Investigation of sand harvesting capacity and its effect on river morphology changes (Case study of Sharah River). Water and Soil Science, doi: 10.22034/ws.2021.47500.2430 (in Persian).
Pan, S. (2013). Application of remote sensing and GIS in studying changing river course in Bankura district, west Bengal. International Journal of Geometrics and Geosciences, 4 (1), 149-163.
Ramos, J., & Gracia, J. (2012). Spatial-temporal fluvial morphology analysis in the Quelite river: Its impact on communication systems. Journal of Hydrology, 412, 269-278.
Rezaie, H., Garebaghi, P., Khani Temeliyeh, Z., & Mirabbasi-Najafabadi, R. (2022). Monthly flow analysis of Sefidrood River using Chaos theory. Water and Soil Management and Modelling, 2(1), 27-41 (in Persian).
Rozo, M.G., Nogueira, A.C.R., & Carlomagno, S.C. (2014). Remote sensing-based analysis of the planform changes in the Upper Amazon River over the period 1986-2006. Earth Surface Processes and Landforms, 37, 1471-1488.
Sharafi, S., Shami, A., & Yamani, M. (2014). Investigation of morphological changes of Atrak river in the period of 20 years. Journal of Geographic Space Planning, 4(14), 129-150 (in Persian).
Sharifi Paichoon, M., & Parnoon, F. (2017). The study and analysis of geometrical variations of longitudinal and cross profiles of Qaresou River during 1954-2014. Geography and Development, 15(46), 43-60 (in Persian).
Singh, M. (2014). Morphology changes of Ganga river over time at Varanasi. Journal of River Engineering, 2(2), 1-7.
Telvari, A. (2004). Preliminary principles of river management and engineering. Soil Conservation and Watershed Research Institute, 154 pages (in Persian).
Uddin, H., Shrestha, B., & Alam, M.S. (2011). Assessment of morphological changes and vulnerability of river bank erosion alongside the river Jamuna using remote sensing. Journal of Earth Science and Enginnering, 1, 29-34.
Yamani, M., Dowlati, J., & Zarei, A. (2011). Hydro geomorphic factors influence periodic changes in Atrak River middle section. Geographical Research, 25(99), 1-24 (in Persian).