اثربخشی اقدامات آبخیزداری در کاهش فرسایش خاک و تولید رسوب (مطالعه موردی: حوزة آبخیز دهلکوه)

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته کارشناسی ارشد/گروه زمین‌شناسی- سنگ‌شناسی رسوبی و رسوب‌شناسی، دانشکده علوم و فناوری های همگرا، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری/ گروه علوم و مهندسی آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

3 دانش‌آموخته کارشناسی ارشد/ گروه مهندسی آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

خاک در طی گذر زمان و تحت عوامل مختلف محیطی و انسانی دچار تغییرات و تخریب می‌شود که این تخریب به اشکال مختلفی اتفاق می‌افتد. کاهش حاصل‌خیزی، تخریب خاکدانه‌ها و فرسایش از جمله اشکال تخریب خاک است. از جمله راهکارهای مهار فرسایش، اقدامات آبخیزداری  هستند که اثر عوامل فرسایش‌ خاک را کاهش داده یا مهار می‌کنند. ارزیابی کمی پروژه‌های آبخیزداری به‌منظور ارزیابی اثرات آن‌ها و تصمیم‌گیری صحیح در اجرای بهینۀ این‌گونه طرح‌ها در شرایط مشابه ضروری است. هدف از پژوهش حاضر ارزیابی پروژه‌های زیستی، مدیریتی و سازه‌ای و تأثیر آن‌ها بر میزان فرسایش و رسوب منطقة دهلکوه بوده، تا بتوان موفقیت یا شکست طرح‌های صورت گرفته در فاصلة سال‌های 1387 تا 1398 را مشخص کرد. بدین‌منظور، روش و الگوی کار کاملاً مبتنی بر مطالعات گذشته قرار گرفت و پس از تهیة آمار و اطلاعات مورد نیاز، فرسایش و رسوب‌دهی حوزۀ آبخیز با استفاده از مدل MPSIAC محاسبه شد. نتایج مطالعات نشان داد که بر اثر اجرای طرح‌های آبخیزداری، در طول دورة آماری 11 ساله پس از اجرای طرح، فرسایش کل حوزۀ آبخیز دهلکوه از 28393/7 به 16679/5 تن در سال (کاهش 40 درصدی) و رسوب کل حوزۀ آبخیز دهلکوه از 15647/6 به 12103/5 تن در سال (کاهش 21 درصدی) تقلیل یافته است. نتایج حاکی از کارا بودن پروژه‌های آبخیزداری در کاهش رسوب‌دهی در منطقۀ مورد مطالعه است. به‌گونه‌ای که میزان فرسایش در سطح حوزۀ آبخیز تغییر چشم­گیری داشته است.

کلیدواژه‌ها


باقریان کلات، ع.، لشکری پور، غ.، و غفوری، م. (1400). ارزیابی تأثیر اقدامات آبخیزداری بر پوشش گیاهی و میزان فرسایش و رسوب در حوزة آبخیز کاخک. علوم و تکنولوژی محیط زیست، 23(7)، 51-63.‎
پرویزی، ی.، بیات، ر.، حشمتی، م.، و قیطوری، م. (1397). مقایسة کمّی اثر عملیات مکانیکی و زیستی آبخیزداری در مهار فرسایش و رسوب حوزة آبخیز حاجی‌آباد کرمانشاه. علوم و مهندسی آبخیزداری ایران، 12(42)، 52-59.
دارابی، ‌م.، قره‌داغی، ح.، و نجابت، ‌م. (1397). ارزیابی عملکرد پروژه‌های آبخیزداری بر میزان فرسایش و حمل رسوب در حوزة آبخیز سد سیوند، استان فارس. هیدروژئومورفولوژی، 14، 199-218.‎
رفاهی، ح. (1398). فرسایش آبی و کنترل آن. چاپ هفتم، انتشارات دانشگاه تهران، 672 صفحه.
شرکت مهندسی مشاور حاسب کرجی، (1383). مطالعات تفصیلی-اجرایی حوزة آبخیز دهلکوه. گزارش فرسایش و رسوب.
عرب خدری، م.، شادفر، ص.، جعفری اردکانی، ع.، بیات، ر.، خواجوی، ا.، مهدیان.، م، ح. (1397). تدقیق برآورد فرسایش آبی در ایران. پژوهش های آبخیزداری (پژوهش و سازندگی)، 31(120)، 13-27.
غفاری، گ.، احمدی، ح.، بهمنی، ا.، و نظری سامانی، ع.ا. (1394). ارزیابی اثر طرح آبخیزداری حوزة آبخیز کن بر میزان فرسایش و رسوب. مرتع و آبخیزداری، 68(3)، 607-624..
غفاری، گ.، احمدی، ح.، بهمنی، ا.، و نظری سامانی، ع.ا. (1396). بررسی عملکرد اقدامات آبخیزداری در حوزة آبخیز کن‌سولقان. مرتع و آبخیزداری، 70(1)، 169-180.‎
مهرورزمغانلو، ک. (1393). ارزیابی اثربخشی اقدامات آبخیزداری بر کاهش میزان فرسایش و رسوب در زیرحوزة چلان. دومین همایش سراسری کشاورزی و منابع طبیعی پایدار، دانشگاه تهران.
نصرتی، ک. (1390). منشأیابی رسوب بر اساس عدم قطعیت. پژوهش آب ایران، 9، 51-60.
 
Arab Khedri, M., Shadfar, S., Jafari Ardakani, A., Bayat, R., Khajavi, A., Mahdian., M. H. (1397). Investigation of water erosion in Iran. Journal of Watershed Management Research (Research and Construction), 31 (120), 13-27 (in Persion).
Bagherian Kalat, A., Lashkaripour, G., & Ghafouri, M. (2021). Assessing the impact of watershed management measures on vegetation and erosion and sedimentation in Kakhk watershed. Journal of Environmental Science and Technology, 23(7), 51-63 (in Persion).
Bai, L., Wang, N., Jiao, J., Chen, Y., Tang, B., Wang, H., Chen, Y., Yan, X., & Wang, Z. (2020). Soil erosion and sediment interception by check dams in a watershed for an extreme rainstorm on the Loess Plateau, China. International Journal of Sediment Research, 35(4), 408-416.
Darabi, H.M., Qaradaghi, H., & Najabat, H.M. (2018). Evaluation of performance of watershed management projects on the rate of erosion and sedimentation in the watershed of Sivand Dam, Fars province. Hydrogeomorphology, 14, 199-218 (in Persion).
Ghaffari, G., Ahmadi, H., Bahmani, A., & Nazari Samani, A.A. (2015). Evaluation of the effect of watershed management plan of the watershed on the rate of erosion and sediment. Rangeland and Watershed Management, 68(3), 607-624 (in Persion).
Ghaffari, G., Ahmadi, H., Bahmani, A., & Nazari Samani, A.A. (2017). Investigating the performance of watershed management measures in Kan-Sulqan Watershed. Rangeland and Watershed Management, 70(1), 169-180 (in Persion).
Haseb Karaji Consulting Engineering Company, (2004). Detailed-Executive Studies of Dehlkuh Watershed. Erosion and Sediment Report (in Persion).
Mehrvarzmoghanloo, K. (2014). Evaluation of the effectiveness of watershed management measures on reducing erosion and sediment in the Chalan basin, The 2nd National Conference on Agriculture and Sustainable Natural Resources, Tehran, Iran (in Persion).
Nosrati, K. (2012). Sedimentation based on uncertainty. Iranian Journal of Water Research, 9, 60-51 (in Persion).
Parvizi, Y., Bayat, R., Heshmati, M., & Qitouri, M. (2018). Quantitative comparison of the effect of mechanical and biological watershed management operations in controlling erosion and sedimentation of Hajiabad watershed in Kermanshah. Iranian Journal of Watershed Management Science and Engineering, 12(42), 52-59 (in Persion).
Refahi, H. (2015). Water erosion and its control. 7th Edition: University of Tehran Press, 672 Pages (in Persion).
Wu, S., Sun, L., Zhang, B., Yin, Z., Guo, H., Siddique, K.H., & Yang, J. (2022). Assessing the performance of conservation measures for controlling slope runoff and erosion using field scouring experiments. Agricultural Water Management, 259, 107212.
Yuan, S., Li, Z., Li, P., Xu, G., Gao, H., Xiao, L., Wang, T., & Wang, T. (2019). Influence of check dams on flood and erosion dynamic processes of a small watershed in the Loss Plateau. Water, 11(4), 834.
Zhang, Z., Chai, J., Li, Z., Chen, L., Yu, K., Yang, Z., Zhang, X., & Zhao, Y. (2022). Effect of check dam on sediment load under vegetation restoration in the Hekou-Longmen Region of the Yellow River. Frontiers in Environmental Science, 713.